Dit artikel verscheen in het Permacultuur Magazine themanummer 19 : Moestuinieren. Zomer 2020

Permacultuur heeft een achtergrond in westerse wetenschap gecombineerd met observaties uit de natuur en kennis van inheemse volkeren. Het is belangrijk ons te realiseren dat deze inheemse kennis makkelijk onderbelicht raakt door onze achtergrond, zij is ons minder eigen. Gelukkig zijn er bruggenbouwers die inheemse concepten voor ons toegankelijk maken. Bijvoorbeeld de ideeën over de eerbare oogst van voedsel.

Taal en cultuur

Robin Wall Kimmerer is zo’n bruggenbouwer. Voortgekomen uit de inheemse Potawatomicultuur in de Verenigde Staten combineert zij haar culturele erfgoed met westerse wetenschappelijke kennis over de natuur. Haar boeken zijn helaas niet vertaald naar het Nederlands. Kimmerer beschrijft hoe lastig het is om een inheemse taal waarin concepten al in de woorden verweven zijn naar een andere taal te vertalen. Bij een vertaling kan nuancering of gelaagdheid verloren gaan. Sinds de ontmoeting met de Europese kolonisten is er strijd geleverd om de eigen taal, en daarmee de inheemse identiteit, te behouden. De poging tot uitroeiing van die talen en identiteit leverde trauma’s en sociaal-economische problemen op voor de overheerste culturen.

Sinds enige decennia zit het inheemse zelfbewustzijn in de lift, en daarmee ook de aandacht voor de eigen taal. Taal waarin het respect en de wederkerige relatie tussen mens en natuur al in het woordgebruik verweven zijn. Zo spreken de Potawatomi bijvoorbeeld over strawberry people. Dit woord is lastig te vertalen naar het Nederlands. Vertaal je het als aardbeienmensen, aardbeienstam, aardbeienvolk …? Met strawberry people bedoelen zij namelijk de aardbeienplanten-gemeenschap zelf, maar ook de mensen die zich door de lessen van aardbeien lieten inspireren en daar naar leven. Deze mensen werden onderdeel van de strawberry people. Er is geen onderscheid tussen de aardbeienplanten en de aardbeienplanten-mensen, ze functioneren als een geheel. De verwevenheid tussen natuur en cultuur wordt daarmee vanzelfsprekend, en de aardbei een soeverein wezen. Dat lijkt misschien eigenaardig, maar wij kozen er in onze cultuur voor om grote multinationals dezelfde rechten als personen te geven, dus zo wereldvreemd is het ook weer niet.

Kennis van voorouders

In de Potawatomicultuur worden planten en bomen, net als in veel inheemse culturen, beschouwd als voorouders van de mens. Planten zijn er al veel langer dan mensen. De mens is een jonge soort in de evolutie. Jong en overmoedig. Planten ontwikkelden zich in perioden van evolutionaire veranderingen die wij ons nauwelijks kunnen voorstellen. Ze pasten hun voortplantingsritmes en -technieken aan en creëerden surplus om te delen. Ze ondersteunen andere levensvormen en werken ermee samen.

Bij planten vindt fotosynthese plaats. Uit licht, lucht, water en bodem bouwt de plant zichzelf op. Mensen zijn geen autotrofe levensvormen, wij kunnen geen zonlicht omzetten, wij hebben andere kwaliteiten dan fotosynthese. Wij zullen net als dieren andere wezens moeten eten om te overleven. We kunnen dit zien als een offer of als een geschenk. De Potawatomi zijn er zeker van dat het om een geschenk gaat, omdat zij zelf vanuit een geef-economie denken en functioneren. Zij hebben dat geleerd van planten. Onze westerse cultuur is gebaseerd op afgescheidenheid. Als mens kunnen we ons zodoende boven een plant stellen. Er is dan geen sprake van een geschenk, maar wij zien dat als offer. Bovendien zien we dit als eenrichtingsverkeer. Er is geen sprake van wederkerigheid.

 Wij bevinden ons op een kruispunt in onze ontwikkeling, nu we steeds duidelijker feedback krijgen van onze omgeving. Willen wij een onderdeel van een ecologisch systeem zijn of blijven we onszelf daarbuiten plaatsen? Wat zou een wederkerige relatie met planten en dieren betekenen wanneer we onszelf met hen voeden zonder ze als handelsartikel te beschouwen? In een wederkerige relatie past geen exploitatie of vernietiging van leefgebieden. Voedselbossen en permacultuurtuinen zijn een grote stap vooruit, en ook gemengde natuurinclusieve boerderijen kunnen een onderdeel van een ecologisch systeem vormen.

Eerbaar oogsten

In haar boeken en lezingen spreekt Robin Kimmerer over het concept van de eerbare oogst. Dit concept komt voort uit de hierboven beschreven wederkerigheid.

De regels die Kimmerer presenteert voor een eerbare oogst in haar gemeenschap zijn eenvoudig en de wildplukkers onder ons herkennen ze waarschijnlijk wel. In polyculturen van natuurlijke moestuinen en in voedselbossen zouden ze niet misstaan.

• Pluk nooit van de eerste plant die je tegenkomt. Het kan één van de laatste zijn van een soort, dan zijn de zaden belangrijk.
• Vraag om toestemming. Dit is een manier om je eigen plek in het geheel te bevestigen, het getuigt van respect. Het stellen van zo’n vraag schept ruimte om stil te staan bij de kwaliteit van je oogst. Staat deze plant er vitaal genoeg bij, zijn er voldoende soortgenoten, kloppen de omstandigheden?
• Wacht het antwoord af. Dit leer je interpreteren, maar er komt altijd antwoord. Een ingeving, een gevoel, een signaal uit de buitenwereld waarvan je leert: deze wel, deze niet. Hier loop je vanuit een westerse blik makkelijk tegen weerstand in jezelf aan, maar in inheemse culturen is dit een respectvol en beproefd gebruik.
• Neem alleen wat je nodig hebt, pluk niet alles.
• Gebruik alles wat je hebt geoogst, uit respect voor het geschenk van de plant.
• Breng zo min mogelijk schade toe en probeer de omstandigheden voor de soort te verbeteren. Ondersteun optimale gezondheid. Verzorg de eigenheid van de planten op de plekken waar ze kunnen floreren.
• Wees dankbaar, gebruik rituelen of creativiteit om terug te geven. Denk na over hoe je de levensenergie die je ontvangen hebt gebruikt in de wereld.
• Deel je oogst met andere mensen en levende wezens.

In deze omgang met planten, bomen of dieren herkennen we de drie ethische permacultuurprincipes: zorgen voor de Aarde, zorgen voor de mensen en eerlijk delen.

Fotografie: Marin Leus

Braiding Sweetgrass

Robin Wall Kimmerer (1953) vindt het vanzelfsprekend om zich als moeder, dochter, zuster, en tante voor te stellen. Of als ‘Light shining through sky woman’, zoals de vertaling van haar Potawatominaam is. Vanuit een inheems perspectief allemaal minstens zo belangrijk als het feit dat ze professor Environmental and Forest Biology is aan de State University van New York College of environmental science and forestry. Ze is auteur van vele wetenschappelijke artikelen en de prachtige boeken Gathering Moss(2003) en Braiding Sweetgrass (2013) waarin ze inheemse gebruiken en concepten verbindt met westerse wetenschappelijke kennis.

Permacultuur Magazine 2020